Stangeria dziwna
| |||
| Systematyka[1][2] | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Podkrólestwo | |||
| Nadgromada | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Nadklasa | |||
| Klasa | |||
| Rząd | |||
| Rodzina | |||
| Rodzaj |
stangeria | ||
| Gatunek |
stangeria dziwna | ||
| Nazwa systematyczna | |||
| Stangeria eriopus (Kunze) Baill. Hist. Pl. 12: 68 (1892)[3] | |||
| Synonimy | |||
| |||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[4] | |||
 | |||
| Zasięg | |||
| |||
Stangeria dziwna (Stangeria eriopus (Kunze) Baill.) – gatunek rośliny z monotypowego rodzaju stangeria Stangeria z rodziny zamiowatych (Zamiaceae) z klasy sagowcowych. Występuje w południowo-wschodniej Afryce. Rośnie zarówno w lasach wilgotnych, jak i na terenach suchych w luźnych lasach i formacjach trawiastych. Bywa uprawiany, w krajach o chłodnym klimacie jako roślina doniczkowa (opisywany jest przy tym jako łatwy w uprawie). W obrębie naturalnego zasięgu wykorzystywany jest lokalnie jako roślina lecznicza i magiczna. Gatunek jest zagrożony z powodu niszczenia siedlisk i eksploatacji populacji. Ujęty jest w załączniku do Konwencji CITES.
Odkrycie i geneza nazwy[edytuj | edytuj kod]
Gatunek w postaci wegetatywnego osobnika został odkryty i opisany po raz pierwszy w 1836 jako paproć z rodzaju Lomaria (podrzeniowate) (początkowo jako L. coriacea, później też L. paradoxa). W 1851 William Stanger wysłał do Londynu żywą roślinę i po jej zakwitnięciu[5], gatunek został ok. 1853 przeklasyfikowany w osobny rodzaj i rozpoznany jako przedstawiciel sagowców, początkowo pod nazwą Stangeria paradoxa (współcześnie obowiązującą nazwę gatunek uzyskał w 1892)[6]. Nazwa rodzajowa upamiętnia W. Stangera, geodetę, geologa, botanika i lekarza (1811–1854)[5]. Polska nazwa ustalona została w słowniku nazw roślin obcych wydanym w 1973 roku[7].
Rozmieszczenie geograficzne[edytuj | edytuj kod]
Stangeria rośnie w pasie o szerokości do ok. 50 km wzdłuż południowo-wschodnich wybrzeży Afryki między 27°S i 33°S[6] w Prowincji Przylądkowej Wschodniej oraz KwaZulu-Natal w Południowej Afryce[3][8] oraz w Mozambiku, tuż przy granicy z Południową Afryką[4]. Mimo zasięgu rozciągniętego wzdłuż wybrzeża zwykle nie rośnie przy samym brzegu morskim, lecz w odległości ponad 1–3 km od niego[8]. Na przełomie XX i XXI wieku gatunek opisywany był jako „do niedawna” pospolity[8].
Morfologia[edytuj | edytuj kod]
- Pokrój
- Rośliny o pojedynczym, podziemnym, bulwiastym pniu o kształcie przypominającym okazałą marchew, osiągającym w części szczytowej 10–25 cm średnicy. Starsze okazy mają pęd podzielony, z kilkoma głowiastymi rozgałęzieniami w części szczytowej[8], rozchodzącymi się dychotomicznie pod kątem prostym, zakończonymi osobnymi pióropuszami liści[6]. Korzenie zgrubiałe, koralkowe[6].
- Liście
- Początkowe rozwijają się jako krótkotrwałe, gęsto owłosione katafile. Co roku rozwija się jeden, czasem dwa lub trzy liście asymilacyjne. Za młodu są one pastorałowato zwinięte, czasem w kolorze miedzianym i zawsze pokryte białymi włoskami. Pojedynczo pierzaste liście po dojrzeniu osiągają do 0,6 m długości u roślin rosnących w suchych i nasłonecznionych formacjach trawiastych oraz do 2 m, rzadko do 2,4 m długości w przypadku roślin rosnących w cienistych i wilgotnych lasach. Rośliny z tych siedlisk różnią się także liczbą liści, bowiem z powodu spalania się formacji suchych zwykle pióropusze składają się z pojedynczych liści, podczas gdy u roślin rosnących w lasach pióropusze tworzy 8–10 liści[8]. Liście po rozwinięciu są nagie (z wyjątkiem nabrzmiałej i owłosionej nasady ogonka) i ciemnozielone, proste lub łukowato wygięte[6]. Blaszka składa się z 5–20 par listków (według niektórych źródeł do 40[6]) naprzeciwległych lub niemal tak ułożonych, bardziej skórzastych u roślin rosnących w miejscach suchych i słonecznych, cieńszych u roślin z miejsc zacienionych. Żyłki centralne wyraźne, natomiast boczne są słabo widoczne. Dolne listki osadzone są na ogonkach, wyższe są siedzące, a najwyższe mają nasadę zbiegającą[8]. Listki są lancetowate i osiągają od 7 do 50 cm długości oraz od 1,4 do 6 cm szerokości. Są całobrzegie, czasem podwinięte na brzegu lub o brzegu falistym do ząbkowanego[6].
- Organy zarodnionośne
- Stangeria jest rośliną dwupienną, ale u roślin uprawianych zarejestrowano zmianę płci w różnych latach u tych samych okazów[6].
- Mikrospory powstają w mikrosporangiach mających kształt kulisty i powstających w dwóch grupach na dolnej stronie mikrosporofili. Te łuskowate męskie liście zarodnionośne osiągają 12 mm długości, do 6 mm wysokości i 12 mm szerokości. Zebrane są w prosto wzniesione, tworzące się pojedynczo wąskostożkowate mikrostrobile, rozwijające się na owłosionej szypule o średnicy 1 cm i wysokości do 6 cm. Sam kwiatostan osiąga od 10 do 25 cm wysokości i do 4 cm średnicy w dolnej części. Za młodu pokryty jest srebrzystobiałym owłosieniem, po dojrzeniu jest nagi i żółtobrązowy[8]. Na szczycie jest zaostrzony[5].
- Makrostrobile tworzą się także pojedynczo, mają kształt elipsoidalny do jajowatego, osiągają do 18 cm długości i 8 cm średnicy. Wznoszą się na owłosionych szypułach osiągających do 4 cm długości i do 3 cm średnicy. Same makrostrobile są także biało owłosione za młodu, a po dojrzeniu nagie[8] i ciemnozielone[6]. Na szczycie są zaokrąglone[5]. Makrosporofile osiągają do 6 cm długości i rozwijają się w 6 pionowych rzędach. Na każdym tworzą się dwa zalążki. Na zewnątrz kwiatostanu widoczna część makrosporofila osiąga do 6 cm szerokości i 4 cm wysokości[8].
Biologia i ekologia[edytuj | edytuj kod]
W obszarze występowania stangerii rzadko występują mrozy, lato cechuje się wysokimi temperaturami[8]. Średnioroczne temperatury wynoszą w obrębie zasięgu od 14 do 17 °C[5]. Latem pada większość deszczy, a średnia opadów w skali roku wynosi od 750 do 1000 mm[8][5]. Gatunek zasiedla dwa odmienne typy siedliska (tworząc w nich dwie odmienne formy morfologiczne) – suche formacje trawiaste (grassveld) i widne leśne (coastal parkland) oraz wilgotne lasy niżowe[8], zwykle gęste i wiecznie zielone[6]. Występuje na glebach zawsze lekko kwaśnych – od piaszczystych do gliniastych. Sięga do 750 m n.p.m.[8]
Kwitnąć (tworzyć strobile) zaczynają rośliny już cztero-[6] i pięcioletnie, przy czym w naturze rozwój jest z reguły wolniejszy. Nasiona zawiązują się łatwo, jeśli tylko w czasie pełnego rozwoju strobili żeńskich (kwitnienie rozpoznaje się po delikatnym rozchyleniu łuskowatych makrosporofili) dostępny jest pyłek męski[8]. Stangeria jest jedynym przedstawicielem sagowców, w którego strobilach w czasie kwitnienia nie wzrasta temperatura[6]. Pyłek przenoszony jest przez wiatr i owady[5]. Zapylacze wabieni są zapachem przypominającym psujące się banany, co przyciąga zwłaszcza łyszczynkowate[9]. Nasiona dojrzewają po 6–10 miesiącach, po czym maskrosporofile się rozchylają i jaskrawo zabarwione nasiona wypadają[8]. W tej fazie strobile wydzielają też zapach opisywany jako „owocowy”[6]. Nasiona stangerii spożywane są przez pawiany[10]. Po rozłożeniu lub usunięciu mięsistej łupiny nasiennej kiełkowanie zaczyna się po ok. trzech miesiącach[8]. Stangerie osiągać mogą sędziwy wiek, mimo wolnego wzrostu spotykane są okazy o silnie rozrośniętym pniu, rozgałęzionym nawet na 10 „głów” zakończonych osobnymi pióropuszami[5]. Rośliny tego gatunku mogą rozmnażać się także wegetatywnie za pomocą odrostów korzeniowych[11].
Liczba chromosomów wynosi 2n = 16[8].
Zagrożenia i ochrona[edytuj | edytuj kod]
Stangeria ma status gatunku narażonego (VU) na czerwonej liście publikowanej przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody (IUCN)[4]. Zagrożona jest z powodu niszczenia siedlisk – zajmowania ich przez uprawy ananasa, trzciny cukrowej i bananów, tereny zabudowane oraz infrastrukturę drogową[4][8]. Proces ten trwa od lat 60. XX wieku[4], nasilił się w końcu XX wieku[8]. Na wielu obszarach, gdzie siedliska gatunku zostały silnie pofragmentowane, coraz bardziej nieliczne populacje sukcesywnie zanikają[4].
Dodatkowym zagrożeniem dla gatunku jest jego eksploatacja z natury w związku z wykorzystaniem na potrzeby medycyny tradycyjnej i do uprawy jako rośliny ozdobnej. Tylko na dwóch targach specjalizujących się w tradycyjnych produktach leczniczych w Durbanie w lipcu 1992 roku sprzedano 3,4 tys. bulwiastych pędów stangerii[8], co w skali roku oznacza obrót ponad 40 tys. pędów[4]. Dla ograniczenia ryzyka związanego z oferowaniem roślin wykopywanych z natury i wprowadzania ich do oferty handlowej gatunek ujęty jest w załączniku do Konwencji CITES[6][8].
Systematyka[edytuj | edytuj kod]
- Pozycja systematyczna
Gatunek reprezentuje monotypowy rodzaj stangeria Stangeria z rodziny zamiowatych (Zamiaceae) z klasy sagowcowych[2][12]. W obrębie rodziny zajmuje pozycję bazalną i podkreślana jest jego odmienność od reszty jej przedstawicieli[2]. Wraz z rodzajem Bowenia stangeria była wyodrębniana w osobną rodzinę Stangeriaceae (dzieloną na dwie monotypowe podrodziny: Stangerioideae i Bowenioideae)[13], ale po odkryciu zagnieżdżenia rodzaju Bowenia wewnątrz kladu Zamiaceae scalono obie rodziny[2][12][14].
Zastosowanie i uprawa[edytuj | edytuj kod]
Stangeria uprawiana jest jako ozdobna w gruncie na obszarach o łagodnym klimacie i jako roślina doniczkowa tam, gdzie występują mrozy[8]. Opisywana jest jako łatwa w uprawie[6], niewymagająca i długo żyjąca[5]. Spotykana jest także w kolekcjach ogrodów botanicznych[6]. Najlepiej rośnie w miejscach o ekspozycji wschodniej, w półcieniu[8] i w cieniu[5]. Bulwiasta łodyga powinna znajdować się w całości w glebie[8]. Wymaga dużych pojemników pozwalających na rozrastanie się korzeni[5].
W obrębie swego zasięgu wykorzystywana jest jako roślina lecznicza przez Zulusów i Xhosa. Surowcem zielarskim jest bulwiasty pień i korzenie stosowane do leczenia bólu głowy, jako lek przeczyszczający[5] i wymiotny[10]. Są też one używane do leczenia chorób strzyków u bydła[5].
Niektóre ludy lokalnie uznają też tę roślinę jako chroniącą przed złem[10]. Z korzeni sporządzane są także naszyjniki zakładane (w celach ochronnych) niemowlętom Xhosa[5].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-11-23] (ang.).
- ↑ a b c d Peter F. Stevens, Lignophytes, and Cycadales in particular, [w:] Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-11-23] (ang.).
- ↑ a b c Stangeria eriopus (Kunze) Baill.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2021-11-23].
- ↑ a b c d e f g V.L. Williams i inni, Stangeria eriopus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2021-11-23] (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n John Winter: Stangeria eriopus. SA National Biodiversity Institute, 2006. [dostęp 2021-11-23].
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q Christopher J. Earle: Stangeria. [w:] The Gymnosperm Database [on-line]. [dostęp 2021-11-23].
- ↑ Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Ludmiła Karpowiczowa (red.). Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973, s. 118.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y Loran M.Whitelock: The Cycads. Portland: Timber Press, 2002, s. 285–287. ISBN 0-88192-522-5.
- ↑ Steven D. Johnson, Florian P. Schiestl, Floral Mimicry, Oxford University Press, 2016, s. 112, ISBN 978-0-19-873269-3.
- ↑ a b c Divya Darshan Pant: An introduction to Gymnosperms, Cycas and Cycadales. Birbal Sahni Institute of Palaeobotany, 2002, s. 248–129. ISBN 81-86382-01-1.
- ↑ Divya Darshan Pant: An introduction to Gymnosperms, Cycas and Cycadales. Birbal Sahni Institute of Palaeobotany, 2002, s. 118. ISBN 81-86382-01-1.
- ↑ a b K. D. Hill, M. W. Chase, D. W. Stevenson, H. G. Hills, B. Schutzman. The Families and Genera of Cycads: A Molecular Phylogenetic Analysis of Cycadophyta Based on Nuclear and Plastid DNA Sequences. „International Journal of Plant Sciences”. 164, s. 933–948, 2003. DOI: 10.1086/378538.
- ↑ Loran M.Whitelock: The Cycads. Portland: Timber Press, 2002, s. 13. ISBN 0-88192-522-5.
- ↑ Maarten J.M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World. Richmond UK, Chicago USA: Kew Publishing, Royal Botanic Gardens, The University of Chicago Press, 2017, s. 74–75. ISBN 978-1-842466346.